شرق ادبـیاتیده مثنوي‌لـر
و اولر نینگ وزن ترکیبی
I. «مثنوي» سۉزی عربچه «ایکّی» سناق سانینی بیلدیرووچی «اثناً« سۉزیدن یسَلگن بۉلیب ایکّیلیک معناسینی افاده‌له‌یدی. شرق ممتاز شعریتیده هر جُفت مصراع اۉزارا بوتونلیکنی حاصل قیلووچی، یعنی قافیه‌لنووچی شعري شکل مثنوي دېب ناملنه‌دی. اۉرته عصرلرده ییریک حجملی داستانلرگه نسبتاً هم، ایکّیلیک شکلیده یازیلگن کیچیکراق حجمده‌گی شعرلرگه نسبتاً هم مثنوي اتَمه‌سینی قۉللش عادتي حال اېدی. حاضرگی ادبیاتشناسلیکده اېسه بو اتَمه ایکّی خیل معناده یعنی ژانر و شعري شکل معناسیده قۉللنه‌دی.
۱. موضوع جهتدن رنگ۔برنگ بۉلیب، ایکّیلیک شکلیده یازیلگن داستانلرگه نسبتاً مثنوي اتَمه‌سی شعري شکل معناسیده قۉللنه‌دی. مثلاً: «لسان الطیر» نینگ ژانری داستان، شکلی اېسه مثنوي دیر.
۲. لیریک اثرلر مجموعه‌سی، خصوصاً، دېوانلر ترکیبیگه کیریتیلگن و ایکّیلیک شکلیده یازیلگن لیریک شعرلرگه نسبتاً مثنوي ژانر نامی صفتیده قۉللنه‌دی.
مثنوي‌لر نینگ مهم جهتلریدن بیری وزن بۉلیب، بو باره‌ده اۉرته عصرلرده هم، کېینگی دور، خصوصاً، حاضرگی ادبیاتشناسلیکده هم کۉپلب فکر۔ملاحظه‌لر ایتیلگن. عروض‌شناسلیککه عاید یره‌تیلگن دېیرلی برچه اثرلرده مثنوي‌لرگه خاص بۉلگن وزنلر و بو باره‌ده‌گی عنعنه‌لر علیحده قید اېتیله‌دی، تحلیلگه تارتیله‌دی. جمله‌دن، «فنون البلاغه»، «مېزان الاوزان»، «مختصر» کبی تورکي تیلده‌گی منبعلردن بو مسأله‌گه عاید معلوماتلر آلیش ممکن:
«بیلمک کېره‌ک کیم، اکثر مثنوي نینگ اِیرادی قصص حکایت… بیانیده واقع بۉلورکیم، قصیده و غزل امثالیغه گنجایش اول یۉقتور، بو جهتدیندور کیم نېچه مخصوص وزنده۔اۉق مثنوي ایتیبتورلر. اول جمله‌دین بېش وزنی مشهوردورکیم «خمسه«لر اول اوزانده‌دور. ینه بیر وزن اگرچه «خمسه« ده یۉقتور فی الجمله شهرتی بار. «منطق الطیر» و «مثنوي» بو ایکّی کتاب نینگ قایلی عزیزلر نینگ اکثر مثنويلری بو وزنده واقع بۉلوبتورلر. ینه بیر وزندور کیم، اگرچه شهرتی کمدور ولې خیلی لطیف وزندور. مولانا عبدالرحمان جامي«سبحه»سی اول وزنده‌دور».
II. مثنوي‌نویسلیکده قۉللنووچی وزنلر جمعی تۉقّیزته بۉلیب، اولر امیر خسرو دهلوي نینگ «نُه سپهر« داستانیده اۉز افاده‌سینی تاپگن. هر بیر سپهر (فلک) علیحده وزنده یازیلگن. مذکور تۉقّیز وزندن یېتّیته‌سی عبدالرحمان جامي نینگ «هفت اور‌نگ« داستانلر تورکومیده قۉللنگن:
۱. سریع مسدسِ مطوي مکشوف.
مفتَعِلن مفتَعِلن فاعِلن
سدر، ابتدا مطوي، حشو مطوي، عروض و ضرب مطوی مکشوف.
نظامي نینگ «مخزن الاسرار» داستانی طفیلی بو وزن خمسه نویسلیکده‌گی دستلبکی داستان وزنی صفتیده قطعي مقامگه اېگه بۉلدی. «مطلع‌الانوار» (امیر خسرو)، «تحفةالاحرار» (جامي) و «حیرت الابرار» (نوایی) داستانلری هم شو وزنده. تورکي ادبیاتده یره‌تیلگن مشهور داستانلردن مولانا حیدر خوارزمي نینگ «مخزن الاسرار» همده دُربېک نینگ «یوسف و زلیخا»سی شو وزنده یره‌تیلگندیر.
مذکور وزن فلسفي۔دیدَکتیک موضوعلرنی افاده‌لش اوچون قوله‌ی دېب حسابلنه‌دی.
۲. هزج مسدسِ محذوف (مقصور).
مفاعیلُن مفاعیلُن فعولن (مفاعیلْ)
سدر، ابتدا سالم، حشو سالم، عروض و ضرب محذوف (مقصور).
نظامي نینگ «خسرو و شیرین» داستانی طفیلی شهرت قازانگن بو وزن «خمسه»لرده‌گی ایکّینچی داستانلرگه خاص بۉلیب، اونده عشقي۔سرگذشت سوژه‌لر بیان اېتیله‌دی. امیر خسرو دهلوي نینگ «شیرین و خسرو»، جامي نینگ «یوسف و زلیخا»، نوایی نینگ «فرهاد و شیرین» داستانلری هم شو وزنده یازیلگن. مذکور وزن تورکي ادبیاتده کېنگ استعمالده بۉلگن. جمله‌دن، خوارزمي «محبتنامه»سی و اونینگ نظیره‌لری، سیفِ سرایی نینگ «سهَیل و گُلدورسون»، حیدر خوارزمي نینگ «گُل و نورۉز» داستانلری بو نینگ یارقین مثاللری دیر.
۳. هزج مسدسِ اخر‌بِ مقبوضِ محذوف (مقصور).
مفعولُ مفاعلن فعولن (مفاعیلْ).
سدر، ابتدا اخر‌ب، حشو مقبوض، عروض و ضرب محذوف.
خمسه‌لر نینگ اوچینچی داستانلری شو وزنده بۉلیب، کۉپراق عشق اضطرابلری، درد و محزون آهنگلرنی افاده‌لشگه مۉلجللنگن. نظامي، امیر خسرو، جامي و علیشېر نوایی نینگ لیلی و مجنون حقیده‌گی داستانلری، حاجی کرماني نینگ «گوهرنامه»سی شو وزنده یازیلگن.
۴. خفیفِ مسدسِ مخبونِ ابتر.
فاعِلاتن مفاعلن فَعْلن
سدر، ابتدا سالم، حشو مخبون، عروض و ضرب ابتر.
تأکیدلش لازم که، اوشبو وزنده یازیلگن مثنوي‌لرده سۉنگگی رُکن تورلی شکلده اره‌لش قۉللنه‌دی. شونگه کۉره وزن نامی هم فرقلنه‌دی. جمله‌دن:
فَعْلن ۔ ابتر؛ / فعْلان ۔ ابترِ مسبغ؛
فعِلن ۔ مخبونِ محذوف / فَعِلان ۔ مخبونِ مقصور.
بو وزنده یازیلگن ایلک مثنوي‌لردن بیری مشهور صوفي شاعر سنایی نینگ «حدیقةالحقایق» داستانی دیر:
این کتابی /که گفتم /در پند،
چون رُخِ حو/ر دلبرو /دلبند.
فاعِلاتن مفاعلن فعْلان
فلسفي۔تصوفي پندنامه روحیده‌گی بو داستان نظامي نینگ «مخزن الاسرار» داستانیگه الهام بغیشله‌گن دېب ایتیله‌دی. بیراق بو وزنده نظامي اۉزی نینگ تۉرتینچی داستانی «هفت پیکر»نی یره‌تدی. شوندن باشلب، بهرام حقیده‌گی عشقي۔سرگذشت داستانلر شو وزنده یازیله‌دیگن بۉلدی. خصوصاً، «هشت بهشت» (امیر خسرو)، «سبعه سیار» (نوایی)، «هفت اور‌نگ» (اشرف) و هکذا. عبدالرحمان جامي اېسه سنایی ایزیدن باریب، بو وزنده ینه بیر فلسفي۔دیدَکتیک داستانی «سلسلة الذهب»نی یره‌تدی.
۵. متقاربِ مثمنِ محذوف(مقصور).
فعولن فعولن فعولن فَعُل (فعول)
سدر، ابتدا، حشوین سالم، عروض و ضرب محذوف(مقصور).
بو وزن فردوسي نینگ «شاهنامه« اثری طفیلی مشهور بۉلیب، کېینچه‌لیک، نظامي نینگ «اسکندرنامه» داستانیدن باشلب «خمسه«لرده‌گی بېشینچی داستان وزنی مقامیگه اېگه بۉلدی. امیر خسرو نینگ «آینه اسکندري»، جامي نینگ «خردنامه اسکندري»، نوایی نینگ «سدِ اسکندري» داستانلری هم شو وزنده یره‌تیلگن.
مذکور وزن جنگنامه داستانلرگه خاص دېب قره‌له‌دی. بیراق دیدَکتیک روحده‌گی قطار اثرلر هم شو وزنده یره‌تیلگن. خصوصاً، تورکي ادبیاتده‌گی ایلک داستانلر ۔ «قوتدغو بیلیگ» (یوسف خاص حاجب) و «هیبة الحقایق» (احمد یوگنکي)، سعدي نینگ مشهور اثری «بۉستان» شولر جمله‌سیدن.
۶. رملِ مسدسِ محذوف (مقصور).
فاعِلاتن فاعِلاتن فاعلن (فاعِلان)
سدر، ابتدا، حشو سالم، عروض و ضرب محذوف (مقصور).
خمسه‌لر نینگ ترکیبیگه کیرمه‌یدیگن بو وزن کۉپراق تصوفي داستانلرده قۉللنه‌دی. اونینگ شهرت قازانیشی فریدالدین عطّار نینگ «منطق الطیر» همده جلال الدین رومي نینگ «مثنويی معنوي» داستانلری بیلن باغلیق. علیشېر نوایی هم اۉزی نینگ شو روحده یازیلگن «لسان الطیر» داستانینی مذکور وزنده یره‌تدی. جامي اېسه بو وزننی «سلامان و ابسال«داستانیده قۉلله‌دی.
۷. رملِ مسدسِ مخبونِ ابتر.
فاعِلاتن فَعِلاتن فعْلن (فَعِلان، فَعِلن، فعِلان).
سدر، ابتدا سالم، حشو مخبون، عروض و ضرب ابتر (ابترِمسبغ، مخبونِ محذوف، مخبونِ مکفوف).
یوقاریده تۉرتینچی وزنده بۉلگنی کبی بو وزنده هم سۉنگگی رُکنلر (عروض و ضرب) تورلی زحاف و فروعلرده قۉللنیشی ممکن. بابر نینگ قید اېتیشیچه بو وزن «غایت لطیف» بۉلسه۔ده، مثنوي‌لرده کۉپ قۉللنمه‌یدی.خسرو دهلوي نینگ «نُه سپهر» اثریده‌گی بیر فصل (سپهر) همده جامي نینگ «سبحةالابرار« داستانی شو وزنده یازیلگن.
III. اۉزبېک ممتاز ادبیاتیده‌گی بیرینچی داستان یوسف خاص حاجب نینگ «قوتدغو بیلیگی » بۉلیب اونده اوچ خیل شعري شکل (مثنوي، تۉرتلیک و قصیده) همده تۉرت خیل وزن قۉللنگن:
۱. متقاربِ مثمنِ سدرو ابتدا، حشوین سالم، عروض و ضرب محذوف:
اۉکوش اۉگدی بیرله تومن مینگ ثنا،
اۉغن بیر بَیَتقه، انگر یۉق فنا.
فعولن فعولن فعولن فَعُل
۲. متقاربِ مثمنِ سدرو ابتدا، حشوین سالم، عروض و ضرب مقصور:
کوشش توت ییگیتلیک کېچر سېنده تېرک،
قچر بو تیریکلیک نېچه توتسه بېرک.
فعولن فعولن فعولن فعول
۳. متقاربِ مثمنِ سدرو ابتدا، حشوین، عروض و ضرب سالم:
توره‌ای بره‌‌ای اجونوغ کېزه‌ای.
وفالیغ کیم اېرکین اجونده تیله‌ای.
فعولن فعولن فعولن فعولن
۴. متقاربِ مثمنِ سدرو ابتدا، حشوین، سالم عروض و ضرب مسبغ:
بو کون کۉرسه اېردی بو اۉنگدی تۉرو خلق،
اولر قۉزمیش اېرسه سېوونچلوگ بۉله‌ای
ایضاح: بیرینچی مصراع بېریلگن وزنده (فعولن فعولن فعولن فعولان) یازیلگن.
«قوتدغو بیلیگ»دن کېینراق یره‌تیلگن ادیب احمد یوگنکي نینگ «هیبةالحقایق» داستانیده ایکّی خیل وزن یعنی یوقاریده‌گی ۱۔ و ۲۔ وزن قۉللنگن:
۱. ایلَهي اۉکوش حمد ایُورمن سنگا،
سنینگ رحمتینگدین اومرمن اۉنگا
۲. ایا مالغه سوق اېر یقین بیل بو مال،
بو کون قدغاو سَقینچ یرین یوک ووبال
خوارزمي «محبتنامه»سی و اونینگ برچه نظیره‌لری هزجِ مسدسِ محذوف (۵) و هزجِ مسدسِ مقصور (۶) وزنیده یازیلگن:
۳. کېل اې ساقي کېتورگیل بادهء ناب،
کوله اۉینای و ایچسونلر بو اشاب.
مفاعیلُن مفاعیلُن مفاعیلْ
۴. صبوردین یخشی یۉقتور پېشه قیلسم،
بو یۉلده صبر یۉق اندېشه قیلسم.
مفاعیلُن مفاعیلُن فعولن .
دُربېک نینگ «یوسف و زلیخا» داستانی سریعِ مسدسِ مطوي مکشوف (۷) همده سریعِ مسدسِ مطوي موقوف(۸) وزنلریده یازیلگن:
۵. نثر اېدی، بو قصه د‌غي پارسی،
اېردی انگه جان کۉزی نظّاره‌سی.
مفتَعِلن مفتَعِلن فاعِلن
۶. بار اېدی کۉنگولده بوروندین بو عزم،
تورکی تیلی بیرله مو قیلسم بو نظم.
مفتَعِلن مفتَعِلن فاعِلان
تورکي ادبیاتگه خمسه نویسلیک عنعنه‌سی نینگ کیریب کېلگونیگه قدَر داستانچیلیکده مذکور سکّیز وزن یاخود تۉرت وزن نینگ سکّیز خیل وریانتی موجود اېدی:
۱. متقاربِ مثمنِ محذوف(مقصور).
۲. متقاربِ مثمنِ سالم (مسبغ).
۳. هزجِ مسدسِ محذوف (مقصور).
۴. سریعِ مسدسِ مطوي مکشوف (مطوي موقوف).
منبع: ایزگو صحیفه سی
);
background-repeat:no-repeat; background-position: center top">
بیزگه قوشیلینگ
قوشیلیش
مطلبلر ستاتیکی
تشریف بویورگنلر ستاتیکی
